​​​

 

Ewangelicy w Bydgoszczy do 1920 roku

​​

Bydgoszcz to znaczący ośrodek gospodarczy, przemysłowy, akademicki, wojskowy, administracyjny i kulturalny Polski. Położone nad Brdą i Wisłą miasto od zawsze cieszyło się wielkim znaczeniem i dobrobytem, wiąże się to z ulokowaniem miasta na skrzyżowaniu wodnych i lądowych szlaków komunikacyjnych. Pierwotnie pełniło również funkcję obronną - było to miasto graniczne broniące dostępu do Polski. Bydgoszcz z grodu przekształciła się w miasto w 1346r. kiedy to król Kazimierz Wielki nadał jej prawa miejskie. Dziś Bydgoszcz liczy około 400.000 mieszkańców i jest trzecim co do wielkości miastem w północnej Polsce.

Co do początków reformacji w Bydgoszczy nie mamy zbyt wiele informacji, wiemy jednak że mieszkańcom miasta nie obce były jej idee. Zanotowano kilka przypadków ucieczek zakonników z konwentów np. w 1566r. Na terenie miasta działał też zbór ewangelicko - reformowany, został on jednak zlikwidowany po interwencji biskupa włocławskiego już w 1581r. W latach 1550 - 1625 w mieście istniał zbór braci czeskich. Na Bydgoskich przedmieściach istniał też szpital ewangelicki założony przez jednego z najbogatszych mieszkańców i późniejszego burmistrza, absolwenta luterańskiego uniwersytety w Wittenberdze - Wincentego Kosmasa. Na terenie żyli również nieliczni przedstawiciele protestantów niemieckich i szkockich. W latach późniejszych warunki do życia dla niekatolików stawały się coraz trudniejsze, głównie za sprawą edyktów królewskich oraz kontrreformacyjnej działalności zakonu bernardynów i jezuitów. Aby uczestniczyć w nabożeństwach bydgoscy ewangelicy musieli udawać się do pobliskich miejscowości.

Dopiero po utracie niepodległości, kiedy to miasto dostało się pod zabór pruski, sytuacja zaczęła się drastycznie zmieniać. Ogromny napływ urzędników, rzemieślników a także robotników kopiących słynny kanał bydgoski sprawiła że ewangelicy stanowili poważną część mieszkańców miasta. Stan taki utrzymał się aż do odzyskania niepodległości w 1920r. 5 kwietnia 1773 r. przybył do Bydgoszczy pierwszy ksiądz w nowym zborze- Karol Gebhardt. W latach 1784 - 1787 wybudowano w Bydgoszczy pierwszy kościół ewangelicki przy ulicy Podwale. Kościół ten został jednak zamknięty w 1829r. z powodu złego stanu technicznego. W latach 1872 - 1876 wybudowano pierwszy duży kościół ewangelicki. Był to kościół św. Pawła przy ulicy Gdańskiej. Projektantem był znany berliński architekt Friedrich Adler. W 1895r. wybudowano kolejny kościół na Okolu, jednakże trzy miejsca spotkań były nie wystarczające dla parafii liczącej wtedy 35.000 osób. Kiedy liczba wiernych osiągnęła 40.000 postanowiono wybudować kolejne kościoły. Jeszcze w 1896r. rozpoczęto budowę kościoła Chrystusa, znajdującego się na obecnym placu Zbawiciela, do dziś użytkowany jest on przez parafie ewangelicką. W 1903r. na placu Kościeleckich zbudowano największy bydgoski kościół ewangelicki, dziś użytkowany przez parafię rzymsko-katolicką. Do wybuchu I wojny światowej w mieście powstały jeszcze kościoły na Szwederowie, w Czyżkówku, Małych Bartodziejach, na Wilczaku. Łącznie w granicach miasta znajdowało się 8 kościołów ewangelickich.​

​

​

Ponadto od 1834 r. w Bydgoszczy działał też mały zbór ewangelicko - luterski czyli staroluterski, którego członkami były osoby nie akceptujące unii pruskiej łączącej wyznania luterańskie z reformowanym. Zbór ten w 1846r. wybudował swój kościół przy ul. Poznańskiej. Na terenie miasta działały także ewangelickie szkoły, przedszkola i organizacje charytatywne. W Bydgoszczy spotkać można było także staroluteran synodu Immanuela oraz działały takie wyznania protestanckie jak baptyści, metodyści i apostolscy chrześcijanie. Do odzyskania niepodległości miasto stanowiło największe skupisko Kościoła Ewangelicko - Unijnego na terenie Wielkopolski, Pomorza i Kujaw.

​


​​
 

Parafia Ewangelicko - Augsburska 1922 - 2007

Starania o powstanie Parafii Ewangelicko - Augsburskiej w Bydgoszczy podjął w 1921 r. kapelan wojskowy z Poznania ks. Józef Mamica. 20 lutego 1922 r. odbyło się zebranie organizacyjne, a już 26 marca pierwsze nabożeństwo, odprawione w niemieckim kościele ewangelicko - luterskim przy ul. Poznańskiej,  który gościnnie służył polskiej parafii aż do 1939 r. W 1924 r. administratorem placówki został ks. Gustaw Manitius z Poznania, natomiast w roku następnym ks. Jan Schlaffke został miejscowym duszpasterzem jako wikariusz. Wtedy też zakupiono dom parafialny z kaplicą przy ul. Libelta 4. W latach 1926 - 1929 proboszczem był ks. Waldemar Galster, za jego czasów powstało Stowarzyszenie Polskiej Młodzieży Ewangelickiej i Koło Pań. Gdy duszpasterzem był ks. Jerzy Kahane (1929 - 1930), działało parafialne przedszkole "Betezda".

W roku 1932 służbę w parafii rozpoczął młody i energiczny ks. Waldemar Preiss, od 1937 r. jako proboszcz. Rozpoczął się okres dynamicznego rozwoju bydgoskiego zboru. Oprócz tradycyjnych form działalności kościelnej, wprowadzono dodatkowe nabożeństwa, godziny biblijne, uroczystości o charakterze patriotycznym, ale również cieszące się dużą popularnością imprezy towarzyskie dla młodszych i starszych parafian. Od 1935 r. ks. Preiss był redaktorem "Przeglądu Ewangelickiego", czasopisma, które uzyskało zasięg ogólnopolski. Zbór liczył kilkuset członków. Wszystkie osiągnięcia przekreślił wybuch II wojny światowej. Działalność parafii została zakazana, majątek zrabowany, wierni rozproszeni, niektórzy ponieśli męczeńską śmierć. Proboszcz, aresztowany już 5 września 1939 r., całą wojnę spędził w hitlerowskich obozach koncentracyjnych w Stutthofie, Oranienburg - Sachsenhausen i Dachau. W obozie koncentracyjnym Mauthausen - Gusen w 1940r. życie stracił ks. Józef Mamica - organizator bydgoskiej parafii. Spośród pozostałych duchownych pełniących posługę w parafii życie stracili: ks. senior Gustaw Manitius w poznańskim Forcie VII w 1940r.; ks. Jerzy Kahane zamordowany w Pirna w 1941r. Natomiast ks. Ryszard Trenkler i ks. Waldemar Galster zostali pozbawieni możliwości pracy duszpasterskiej. Mimo tych ogromnych ciosów, parafia przetrwała ten ciężki okres i po wojnie wznowiła działalność, która trwa po dzień dzisiejszy.

​​

Pierwsze powojenne nabożeństwo odprawił w czerwcu 1945 r. ks. Ryszard Trenkler z Torunia. Proboszcz powrócił z wojennej tułaczki jesienią i wraz z radą parafialną przystąpił do starań o odzyskanie jednego z większych kościołów ewangelickich. Udało się odzyskać kościół Chrystusa, który 9 grudnia poświęcono jako kościół Zbawiciela. W czerwcu 1947 r. przed kościołem ustawiono figurę Chrystusa, a teren wokół świątyni otrzymał nazwę plac Zbawiciela. W kościele odsłonięto tablice ku czci polskich duchownych ewangelickich, którzy ponieśli męczeńską śmierć podczas II wojny światowej. W 1947 r. ks. Waldemar Preiss został skierowany do Wrocławia jako pełnomocnik konsystorza i zwierzchnik diecezji gdzie na nowo organizował życie kościelne. W Bydgoszczy zastępowali go wikariusze. W parafii znaleźli też opiekę duszpasterską dawni wierni kościoła ewangelicko-unijnego. Po powrocie proboszcza w 1952 r. życie parafii ustabilizowało się. Zbór bydgoski uczestniczył w spotkaniach religijnych, a także akademiach, koncertach i imprezach o charakterze integracyjnym. Zgon ks. Waldemara Preissa 11 grudnia 1973 r. oznacza istotną cezurę w życiu parafii.

Duszpasterzem w latach 1975 - 1998 był ks. Tadeusz Narzyński. W latach osiemdziesiątych wyremontowano kościół. Nawiązano kontakt z ewangelikami niemieckimi, np. z parafią św. Mikołaja w Bielefeld oraz dawnymi mieszkańcami Bydgoszczy. Wspólnie obchodzono m.in. 650-lecie miasta w 1996 r. i 100 rocznicę poświęcenia kościoła w roku następnym.

​​

Obecnym proboszczem jest ks. Marek Loskot, jednocześnie kapelan Marynarki Wojennej, od 1995r. związany z duszpasterstwem wojskowym. W latach 2000 - 2002 wikariuszem parafii był ks. Marcin Makula, pełniący również funkcję kapelana Korpusu Północny Wschód w Szczecinie i Pomorskiego Okręgu Wojskowego.

​​

 

Parafia bydgoska jest miejscem życia religijnego jak również spotkań młodzieżowych, kontaktów ekumenicznych, koncertów i uroczystości o zasięgu diecezjalnym.

​​
 

Opracowano na podstawie książki Jerzego Domasłowskiego
"Osiemdziesięciolecie Parafii Ewangelicko - Augsburskiej w Bydgoszczy 1922-2002",wyd. Augustana, Bydgoszcz 2002